Tại các cuộc đàm phán về Công ước chống tham nhũng của Liên hợp quốc trong mấy năm qua, đại biểu các nước đều khẳng định: nơi mà hệ thống pháp luật còn lỏng lẻo, các quy trình ra quyết định và hoạch định chính sách còn thiếu minh bạch, thủ tục hành chính rườm rà, lương công chức thấp. Đáng chú ý là, tình trạng tham nhũng tại các nước này đang có xu hướng gia tăng cả về tính chất và mức độ, đồng thời số vụ có tính chất xuyên quốc gia xuất hiện ngày càng nhiều.
Giải pháp phòng, chống tham nhũng của các nước không hoàn toàn giống nhau, nhưng nhìn chung đều gồm 2 nhóm chính là phòng ngừa và xử lý. Một số nước có chiến lược chống tham nhũng, trong đó xác định rõ chủ trương, giải pháp, bước đi, lực lượng tiến hành. Có những nước còn đề ra chiến lược cho từng ngành. Nhiều nước tìm kiếm các giải pháp để làm cho công chức "không cần tham nhũng, không thể tham nhũng và không dám tham nhũng” (Sing-ga-po, Trung Quốc, Ma-lai-xia...).
1- Nhóm giải pháp phòng ngừa
Các nước đều coi trọng các giải pháp phòng ngừa vì cho rằng đây là giải pháp có hiệu quả nhất. Để phòng ngừa tham nhũng, các nước chú trọng các biện pháp như: chú trọng giáo dục con người, nhất là giáo dục đạo đức cho công chức; hoàn thiện hệ thống pháp luật, trong đó có xây dựng các văn bản pháp luật về chống tham nhũng; thực hiện nguyên tắc công khai, minh bạch; tiến hành kiểm soát thu nhập của công chức; coi trọng kiểm tra, kiểm toán, thanh tra (ở Thái Lan có quy định phải thanh tra, kiểm tra thường xuyên các chính khách, kể cả Thủ tướng); trả lương phù hợp cho công chức v.v... Các giải pháp phòng ngừa mà các nước thường áp dụng là:
1.1. Chú trọng công tác giáo dục con người
+ Đối với người dân: Giáo dục cho mọi người, ngay từ nhỏ về đạo đức trong sáng, lối sống lành mạnh, cách ứng xử văn minh, lịch thiệp. Tuyên truyền, giáo dục cho người dân nhận diện được các hành vi tham nhũng, có thái độ căm ghét và tinh thần kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng, tạo ra môi trường xã hội chống tham nhũng. Chiến lược chống tham nhũng của Hồng Kông có 3 phần lớn, trong đó một phần là giáo dục công chúng về tác hại của tham nhũng và tìm kiếm sự ủng hộ, tham gia tích cực của công chúng.
+ Đối với công chức: Các nước đều coi việc giáo dục đạo đức cho công chức và xây dựng đội ngũ công chức trong sạch, liêm khiết là biện pháp quan trọng đầu tiên để hạn chế tham nhũng, làm cho công chức tự nhận thức rằng "không nên tham nhũng ". Một số nước ban hành luật về đạo đức của công chức (Thụy Điển, ét-xtô-nia, Hàn Quốc, Ma-lai-xia; Cộng hoà liên bang Đức...). Đảng Cộng sản và Nhà nước Trung Quốc đã ban hành các văn bản quy định về giáo dục đạo đức và xây dựng tác phong liêm chính trong Đảng và Nhà nước. Chính phủ Sing-ga-po giáo dục đạo đức "tự răn mình" cho công chức, coi đây là biện pháp quan trọng để xây dựng đội ngũ công chức liêm khiết và ban hành cuốn Sổ tay hướng dẫn của Chính phủ đối với công chức. Hàn Quốc cũng rất chú ý giáo dục đạo đức cho công chức và thành lập Uỷ ban đặc biệt về đạo đức.
1.2. Thực hiện nguyên tắc công khai, minh bạch trong hoạt động của các cơ quan nhà nước (trách nhiệm giải trình) và công khai, minh bạch trong việc soạn thảo, ban hành các quyết định. Để thực hiện nguyên tắc này, nhiều nước ( Điển, Cộng hoà Liên bang Đức, Đan Mạch, Sỹ) quy định:
- Mọi người dân đều có quyền tiếp cận với những thông tin, tài liệu chính thức của các cơ quan nhà nước, có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước cung cấp hoặc cho xem bất cứ tài liệu nào có trong hồ sơ lưu giữ của cơ quan đó, bất kể tài liệu đó có liên quan đến bản thân mình hay không (trừ những tài liệu liên quan đến an ninh quốc gia);
- Tất cả các tài liệu của Chính phủ và các cơ quan nhà nước từ Trung ương đến địa phương (chỉ trừ tài liệu thuộc bí mật quốc gia) đều phải được đăng tải công khai trên báo chí và trên mạng Internet (kể cả mức lương của Thủ tướng, của các Bộ trưởng...).
- Tự do báo chí: Mọi công chức nhà nước đều có quyền và trách nhiệm cung cấp các thông tin về tổ chức và hoạt động của cơ quan mình cho phóng viên báo chí và không ai được phép điều tra, tìm hiểu để xác định nguồn của các thông tin đã được đăng tải trên báo chí v.v…
Các nước này cũng quy định phải công khai những vấn đề sau:
- Công khai thủ tục hành chính;
- Công khai các trường hợp mua sắm tài sản công (kể cả các cuộc đấu thầu, tuyển dụng công chức, thuê mướn lao động...);
- Công khai ngân sách và thu chi tài chính ở tất cả các cơ quan nhà nước;
- Công khai các trường hợp khiếu nại, tố cáo và quá trình giải quyết các khiếu nại, tố cáo ấy...
Rất nhiều nước cho phép người dân được đến dự các phiên họp của Quốc hội nếu họ muốn (đương nhiên chỉ là để quan sát, theo dõi chứ không được phát biểu). Trung Quốc thành lập 4 trung tâm giao dịch quốc gia để thực hiện các hoạt động đấu thầu xây dựng, mua bán đất đai, mua sắm tài sản công...
1.3. Phòng ngừa sự xung đột giữa lợi ích riêng và lợi ích chung
Đây là việc đề ra và thực hiện các quy định nhằm giúp công chức tránh được tình trạng phải đối đầu với việc xung đột giữa lợi ích riêng và lợi ích chung (nói cách khác là, làm cho công chức không có cơ hội lợi dụng vị trí công tác của mình nhằm thu lợi riêng gây thiệt hại đến lợi ích chung):
- Xây dựng và thực hiện quy chế tuyển dụng, đề bạt cán bộ, công chức công khai, dân chủ (để người có quyền tuyển dụng, đề bạt không gặp khó khăn khi phải lựa chọn giữa việc tuyển dụng, đề bạt người thân của mình (lợi ích riêng) hay tuyển dụng, đề bạt người khác);
- Quy định sau khi từ chức hoặc nghỉ hưu một thời gian nhất định, công chức không được thực hiện các hoạt động kinh doanh thuộc lĩnh vực công tác trước đây của mình (để tránh lợi dụng ảnh hưởng của cá nhân nhằm thu lợi cho bản thân (lợi ích riêng), gây thiệt hại cho lợi ích chung) v.v…
Các nước như Trung Quốc, Ma-lai-xia, Sing-ga-po... đều có quy định này. Trung Quốc quy định: cán bộ khi rời chức vụ lãnh đạo hoặc nghỉ hưu, thì trong vòng 3 năm sau đó, không được kinh doanh ở những lĩnh vực có liên quan đến công việc trước đây mình phụ trách; vợ (hoặc chồng), con cán bộ lãnh đạo không được kinh doanh ở các lĩnh vực do chồng (hoặc vợ), cha mẹ mình quản lý. Từ năm 1997, Trung Quốc đã giải tán các cơ sở kinh doanh trong công an, quân đội, hải quan và cơ quan chính pháp, nhằm tránh lợi dụng quyền lực để tham nhũng.
- Quy định những điều công chức không được làm
Trong luật về đạo đức của công chức, nhiều nước quy định rõ những việc công chức không được làm, thậm chí quy định người đứng đầu quốc gia không được phép làm một số việc để tránh khả năng bị lôi cuốn hoặc lợi dụng vào ý đồ tư lợi.
Ma-lai-xia ban hành Quy định về chế độ công chức, trong đó quy định cả những hoạt động bên ngoài công sở, quy định về việc nhận và trao quà, về sở hữu đất đai, đầu tư, vay vốn, giải trí... Riêng về nhận quà, Điều 6 của văn bản này quy định: công chức không được nhận hoặc đưa quà, cũng như không được phép cho vợ, chồng, con, cha, mẹ... thay mặt mình để nhận hoặc đưa quà tặng dưới bất kỳ hình thức nào (trừ khi quà tặng đó là diễn văn ca ngợi khi về hưu hoặc chuyển công tác, với điều kiện diễn văn đó không kèm theo bất kỳ một vật có giá trị nào); trong trường hợp khó từ chối mà đã nhận thì phải bảo quản an toàn món quà đó và báo cáo bằng văn bản với cấp trên để xin ý kiến(1).
Trung Quốc có Luật giám sát hành chính để giám sát công chức và đề ra "90 điều cấm" đối với cán bộ, đảng viên. Ngày 31/12/2003 vừa qua, Đảng cộng sản Trung Quốc ban hành Điều lệ giám sát nội bộ và Điều lệ xử lý kỷ luật của Đảng, trong đó xác định đối tượng giám sát trọng điểm là cơ quan lãnh đạo và cán bộ lãnh đạo các cấp, đặc biệt là người phụ trách của ban lãnh đạo. (1) "Kiềm chế tham nhũng hướng tới một mô hình xây dựng sự trong sạch quốc gia"- Ngân hàng Thế giới. NXB CTQG, HN, 2002.
1.4. Quy định về việc kê khai tài sản của công chức
Đa số các nước quy định công chức phải kê khai tài sản, nhất là đối với số công chức có vai trò lãnh đạo, quản lý. Có nước yêu cầu kê khai trước khi được tuyển dụng, đề bạt hoặc bầu cử; nhưng có nước lại yêu cầu kê khai sau khi được tuyển dụng, đề bạt, bầu cử... Nhiều nước yêu cầu kê khai bổ sung hàng năm và công bố công khai kết quả kê khai tài sản của công chức cho người dân biết.
Tại Trung Quốc, mỗi năm 2 lần công chức phải kê khai tài sản. Cán bộ lãnh đạo phải kê khai rõ các khoản như: tiền tiết kiệm, cổ phiếu, trái phiếu, đồ dùng có giá trị trên 10.000 NDT (khoảng 19 - 20 triệu đồng Việt Nam, ví dụ như đồng hồ Rolex giá hơn 10.000 NDT), ô tô, nhà riêng, đất đai, tranh cổ quý hiếm... Uỷ ban Kiểm tra kỷ luật của Đảng và Bộ Giám sát hành chính của Chính phủ theo dõi, giám sát việc kê khai và xem xét, xử lý những trường hợp có tài sản bất minh. Công chức không giải thích được nguồn gốc tài sản của mình thì bị coi là tham ô. Điều 395 Bộ Luật hình sự Trung Quốc quy định: "Bất cứ công chức nào có tài sản vượt quá mức thu nhập và số lương chênh lệch quá lớn thì bắt buộc phải giải trình nguồn gốc của tài sản. Nếu công chức đó không chứng minh được tài sản đó là hợp pháp thì sẽ bị kết án 5 năm tù giam và phần tài sản vượt quá mức thu nhập sẽ bị tịch thu ".
Hàn Quốc, Ma-lai-xia, Sing-ga-po, Thái Lan... yêu cầu kê khai sau khi được tuyển dụng, đề bạt hoặc bầu cử và phải kê khai bổ sung hàng năm (Thái Lan còn yêu cầu sau khi thôi chức cũng phải kê khai). Công chức nào không chứng minh được nguồn gốc tài sản thì sẽ bị xử lý và được đưa tin công khai trên báo chí. Các nước này đều thành lập các cơ quan phụ trách việc kê khai tài sản (Hàn Quốc có Tiểu ban phụ trách việc kê khai tài sản trực thuộc Uỷ ban đặc biệt về đạo đức, Ma-lai-xia có cơ quan đăng ký tài sản công chức, Thái Lan có Uỷ ban chống tham nhũng...). Tại Hàn Quốc, thời điểm kê khai hàng năm là từ tháng 11 đến tháng 01 của năm sau. Tại Ma-lai-xia, cơ quan đăng ký tài sản công chức có quyền sa thải công chức nếu công chức không giải thích được nguồn gốc tài sản của mình (Điều 9, Quy định về chế độ công chức). Luật chống tham nhũng năm 1989 của Sing-ga-po cho phép Toà án tịch thu bất cứ khoản tiền và tài sản nào của một công chức nếu họ không giải thích được nguồn gốc.
1.5. Trả lương cao cho công chức
Nhiều nước trả lương cao để công chức "không cần tham nhũng " mà vẫn đủ sống (Nhật Bản, Cộng hoà liên bang Đức, Sing-ga-po...). Sing-ga-po trả lương cho công chức cao hơn khu vực tư nhân để công chức lựa chọn giữa tham nhũng (sẽ bị xử lý nghiêm khắc) với sự liêm khiết để bảo đảm cuộc sống suốt đời (lương tháng của sinh viên mới ra trường là 2.200 đô la Sing-ga-po, tương đương 20 triệu đồng Việt Nam; lương của Bộ trưởng hơn 1 triệu đô la Sing-ga-po một năm, tương đương 10 tỷ đồng Việt Nam).
2- Nhóm giải pháp xử lý tham nhũng
2.1. Các biện pháp nhằm phát hiện tham nhũng
Muốn xử lý được tham nhũng thì trước hết phải phát hiện được hành vi tham nhũng. Phần lớn những người thực hiện hành vi tham nhũng là những người có trình độ cao, có hiểu biết về pháp luật và có kinh nghiệm hoạt động thực tiễn. Vì vậy, phát hiện ra hành vi tham nhũng là việc làm rất khó khăn. Hầu hết các nước sử dụng các biện pháp sau đây:
a)- Khuyến khích sự tham gia và phát huy vai trò to lớn của quần chúng nhân dân, các tổ chức xã hội và các phương tiện thông tin đại chúng trong việc phát hiện, tố giác các hành vi tham nhũng:
- Để thực hiện biện pháp này, rất nhiều nước quy định rõ trách nhiệm của mỗi người dân, của các tổ chức xã hội và các phương tiện thông tin đại chúng trong việc phòng, chống tham nhũng (trách nhiệm của xã hội dân sự).
- Một số nước thiết lập các đường dây nóng để thu nhận tin tức về tội phạm nói chung và tham nhũng nói riêng (Cô-lôm-bia, Bra-xin, Sing-ga- po...).
- Nhiều nước, trong đó có Trung Quốc, tiến hành xem xét cả đơn thư tố cáo nặc danh để phát hiện tham nhũng. Trung Quốc cho rằng, hiện nay pháp luật Trung Quốc chưa hoàn thiện, người tố cáo còn bị đe , do đó cho phép người tố cáo được giấu tên và chấp nhận thư nặc danh. Trong thực tế, Trung Quốc có khoảng 60% đơn thư tố cáo là thư nặc danh và trong số đó có rất nhiều thông tin chính xác về tham nhũng. Theo một tài liệu của Uỷ ban Kiểm tra kỷ luật Trung Quốc thì, những năm gần đây, 80% các vụ án lớn ở nước này được xử lý là do nhân dân tố cáo.
Thái Lan cũng yêu cầu các cơ quan chức năng phải xem xét tất cả đơn thư tố giác của người dân về tham nhũng, dù có ký tên hay không ký tên, vì cho rằng những trường hợp tham nhũng do dân tố giác thì không thể đòi hỏi phải có chứng cớ rõ ràng. Sing-ga-po cũng xem xét đơn thư tố giác không ghi tên người gửi, thậm chí xem xét cả các cú điện thoại gọi tới. Khi xem xét, phải quyết định có tiến hành điều tra hay không, nếu có thì phải điều tra ngay (không được để quá 4 ngày).
Tuy nhiều nước xem xét cả đơn thư nặc danh của người dân trong đấu tranh chống tham nhũng nhưng họ lại không chấp nhận đơn thư nặc danh trong hoạt động của bộ máy hành chính nhà nước.
Các nước đều có biện pháp bảo vệ người tố giác như: giữ bí mật lời khai, chuyển chỗ ở cho họ để tránh bị phát hiện, trả thù (Cộng hoà liên bang Đức, Pháp, Tây Ban Nha, Sing-ga-po...).
b)- Hầu hết các nước cho phép cơ quan chức năng được sử dụng một số biện pháp đặc biệt như nghe trộm điện thoại, xây dựng cơ sở bí mật...
2.2- Các biện pháp xử lý tham nhũng
Các nước trên thế giới đều coi tham nhũng là tội phạm hình sự và quy định chế tài nghiêm khắc để xử lý loại tội phạm này nhằm làm cho công chức "Không dám tham nhũng". Trong bộ luật hình sự của hầu hết các nước đều có một chương riêng quy định về tội tham nhũng, trong đó quy định rõ những hành vi được coi là tham nhũng và hình phạt tương xứng với những hành vi ấy (Ma-lai-xi-a có Luật chống tham nhũng năm 1961 và sửa đổi năm 1997; Pa-ki-xtan có Luật chống hối lộ năm 1947; Thuỵ Điển có Luật chống hối lộ trong ngành toà án từ năm 1734 Bộ luật chống tham nhũng trong khu vực công năm 1919 và Bộ luật chống tham nhũng toàn diện năm 1977; Trung Quốc có Luật chống hối lộ năm 1988 và Luật chống tham nhũng năm 1997; Hồng Kông có Luật chống tham nhũng năm 1975; Sing-ga-po có Luật chống tham nhũng năm 1960; Thái Lan có Luật chống tham nhũng năm 1975, đến năm 1977 đưa cả một số quy định về chống tham nhũng vào Hiến pháp...).
Một số nước có văn bản pháp luật riêng về chống tham nhũng nhưng không phải là một đạo luật độc lập mà nó tồn tại song song bên cạnh bộ luật hình sự. Dựa trên cơ sở của bộ luật hình sự, văn bản này quy định cụ thể, chi tiết hơn các tội về tham nhũng; xác định rõ hơn vai trò, trách nhiệm, quyền hạn của cơ quan có chức năng chống tham nhũng; bổ sung một số hình phạt đối với các hành vi tham nhũng. Pháp luật các nước đều quy định tịch thu những tài sản do tham nhũng mà có. Theo Công ước chống tham nhũng của Liên hợp quốc thì tất cả tài sản do tham nhũng mà có đều bị tịch thu và xử lý như sau: trả về nước đã bị mất tài sản để nước đó trả lại cho chủ sở hữu hợp pháp hoặc sung công quỹ; dành một phần chi cho các nỗ lực phòng, chống tham nhũng chung; chi một phần cho việc phát hiện, thu giữ tài sản đó. Một số nước có Luật sung công tài sản của người bị nghi là tham nhũng nếu họ không chứng minh được nguồn gốc hợp pháp của tài sản đó./
(PAN/Theo TAT - Ban NCTW)